صرفنظر از علل، دلایل و شرایط زمانی برقراری مجدد روابط بین دولت‌های ایران و عربستان سعودی وفق توافق دهم مارس 2023 (19 اسفند 1401) که بررسی آنها مقاله‌ای دیگر می‌طلبد، بطورکلی تنش‌زدایی و در آن راستا برقراری روابط سیاسی بین دوکشور که با میانجیگری دولت‌های عراق و چین صورت گرفت، درچارچوب منافع ملی دو کشور و منطقه مثبت تلقی می‌شود.

در روابط خارجی، تنش‌زدایی و بهبود روابط سیاسی بین دو یا چند دولت طرف منازعه اولین قدم برای گسترش همکاری در زمینه‌های دیگر اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی و حتی فرهنگی تلقی می‌شود. هرچند توافقنامه[i] بطور رسمی منتشر نشده و از جزییات آن اطلاعی در دست نیست، امید است که مفاد آن با همکاری دوطرف بموقع اجرا گردیده و ماندگار باشد. ماندگاری توافق نیز تنها با یک امضا بر روی کاغذ و بازگشایی سفارتخانه‌ها میسر نمی‌شود و نیاز به شروع مجدد و ادامه همکاری در زمینه‌های مختلف مورد علاقه دوطرف دارد.

روشن است که در صورت اجرای دقیق توافق، نه تنها دو دولت ایران و عربستان، که کشورهای دیگر منطقه نیز از آن منتفع خواهند شد. با کاهش چشمگیر اختلاف‌ها و منازعات، منابع مالی بیش از گذشته صرف امور اجتماعی و اقتصادی و محیط‌زیستی‌شده و درصورت برنامه‌ریزی دقیق با تکیه بر «اصل پایداری»[ii] شرایط زندگی مردم منطقه بهتر خواهد شد.

نویسنده در اینجا قصد دارد زمینه‌های همکاری محیط‌زیستی بین دو کشور را برشمرد. بدیهی است که اینگونه همکاری که ناشی از بهبود روابط سیاسی است، خود نیز باعث رفع هرچه بیشتر سوتفاهم‌ها و تقویت روابط سیاسی می‌شود و یک رابطه دوسویه بین حوزه‌های سیاسی و محیط‌زیستی برقرار کرده و بر استحکام و ماندگاری توافق خواهد افزود.

دو کشور ایران و عربستان در شمال و جنوب خلیج فارس واقع شده‌اند که از اهمیت ژئوپلیتیک فراوانی برای کشورهای منطقه و جهان برخوردار است. وجود منابع طبیعی فراوان به‌ویژه نفت و گاز در زیر بستر و اطراف، همجواری با تنگه استراتژیک هرمز به عنوان گذرگاه کشتی‌های بزرگ تجاری و تانکرهای حامل سوخت و نیز وجود گونه‌های گیاهی و جانوری ارزشمند در داخل و اطراف این بدنه آبی حایز اهمیت بوده و بهره برداری پایدار از آنها نیاز به دوستی و همکاری کشورهای حاشیه‌ای در زمینه‌های گوناگون بویژه سیاسی، امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و محیط‌زیستی دارد. از سوی دیگر، منازعه بین دولت‌های منطقه، به‌تحلیل‌رفتن انرژی و سرمایه‌ها را درپی خواهد داشت.

از دیگر چالش‌های مشترک دو کشور، توسعه ناپایدار، آلودگی آبهای خلیج فارس، شوری بیش از حد آب بر اثر تبخیر شدید و احداث دستگاه‌های متعدد آب‌شیرین‌کن در منطقه، خشکسالی مستمر تاریخی و بحران گردوغبار که با پدیده گرمایش زمین تشدید گردیده، آلودگی احتمالی آبها به تشعشعات خطرناک به علت احداث تاسیسات هسته‌ای در اطراف، تغییر کاربری سواحل، ایجاد شبه‌جزیره و جزایر مصنوعی و بروز مانع در چرخش طبیعی آب، گسترش صنعت گردشگری به‌صورت ناپایدار، تخلیه پساب‌ها و پسماندها در رودخانه‌های اطراف و خلیج فارس، ازبین‌رفتن تدریجی مرجان‌ها و صید بی‌رویه آبزیان هستند که برای مقابله با آنها نیاز به همکاری کشورهای منطقه بویژه ایران و عربستان دارد.

از اینرو، موضوع حفاظت و بهره‌برداری پایدار از زیست‌بوم این بدنه آبی (خلیج فارس) باید در هرگونه قرارداد همکاری گنجانده شود تا اعتبار و دوام قرارداد را باعث شود. خوشبختانه سند معتبری به نام کنوانسیون حفاظت از محیط‌زیست دریایی منطقه راپمی بین هشت کشور ساحلی از سال 1357 وجود دارد که به لحاظ حقوقی برای دولت‌های متعاهد الزام‌آور است. دو دولت ایران و عربستان می‌توانند علاوه بر مجاری دوجانبه، از راپمی به عنوان سکویی منطقه‌ای برای همکاری محیط‌زیستی استفاده کنند. همچنین سازمان همکاری اسلامی، گروه 77، جنبش غیرمتعهدها، بانک توسعه اسلامی و دیگر نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی سازوکارهای چندجانبه دیگری برای همکاری در زمینه‌های گوناگون مورد علاقه دوطرف هستند. ماده 8 قطعنامه شماره 171/77 مجمع عمومی سازمان ملل متحد مبنی بر تشکیل «کنفرانس بین‌المللی مقابله با توفان گردوغبار و شن» در ایران در سال 2023 (1402) از دیگر فرصتهای مناسب برای همکاری منطقه‌ای بویژه بین ایران و عربستان در زمینه محیط‌زیست است. ناگفته نماند که لازمه موفقیت برای دولت ایران در این راه، استفاده کافی از ارتباطات مردمی و توان تخصصی سازمان‌های غیردولتی محیط‌زیستی و جوامع دانشگاهی کشور است.

علاقمندان به موضوع می‌توانند مقاله مفصل‌تر نگارنده در این زمینه با عنوان: «ابعاد محیط‌زیستی همکاری و امنیت در خلیج‌فارس» که در تارنمای jaminmansour.net  و نیز در شماره زمستان 1400 «فصلنامه سیاست خارجی» مرکز مطالعات سیاسی بین‌المللی منتشر شده را مطالعه فرمایند.

درصورت موافق بودن با محتوای مقاله، لطفا در انتشار آن سهیم شوید.

[i] . نگارنده ازعنوان دقیق سند برقراری روابط بین دوکشور مطلع نیست و به پیروی از رسانه‌ها از عنوان «توافق» استفاده می کند.

[ii]. sustainability